Nhắc tới Nhật Bản là nhiều người hình dung đến một đất nước phát
triển kinh tế hùng mạnh từ đống tro tàn chiến tranh, nói đến tổng sản
phẩm quốc nội tính theo đầu người nằm trong số những nước đứng đầu thế
giới. Không ít người cho rằng cuộc sống ở Nhật Bản là thiên đường bởi
tiền lương ở Nhật cao như tháp Tokyo hay những tòa nhà chọc trời sừng
sững giữa các thành phố lớn của xứ Phù Tang. Vậy thực chất cuộc sống ở
Nhật như thế nào?
Ở Nhật Bản, điều tra toàn quốc năm 1995 cho thấy, số người trong một
hộ gia đình trung bình là 2,82 người. Hiện nay, ở Nhât Bản, hộ gia đình 1
người chiếm khá nhiều, tới 25,6 %. Đây chủ yếu là hộ của những thanh
niên đi học hoặc đi làm xa nhà bố mẹ mà chưa lập gia đình. Vì vậy nếu
chỉ tính hộ gia đình từ 2 người trở lên thì số người trung bình mỗi hộ
là 3,44 người, tức là đa phần các hộ gia đình có khoảng 1 hoặc 2 con.
Cũng như người Việt Nam, người Nhật có quan niệm rằng càng có nhiều
con càng hạnh phúc, nhưng hiện nay, người ta nghĩ rằng không thể có
nhiều con được. Theo thăm dò do Văn phòng Thủ tướng tiến hành năm 1997
về lý do tại sao số con giảm đi, 58,2% trả lời rằng vì mất nhiều chi phí
giáo dục con cái, 50,1% nêu lý do không có khả năng về kinh tế để nuôi
dạy, chăm sóc con cái, và 44,7% trả lời rằng khó có thể vừa đi làm vừa
nuôi con. Ở Nhật Bản, trong tất cả hộ gia đình có cả hai vợ chồng, tức
là không kể những gia đình chỉ có một người, 57,2% các bà vợ đi làm và
tỷ lệ hộ gia đình hạt nhân khá cao. Vì vậy, có con nhỏ thì vợ phải nghỉ
việc để chăm sóc con. Và nói chung, sau khi đẻ con, người phụ nữ không
dễ quay lại làm việc tại cơ quan cũ. Đây cũng là một trong nhiều lý do
khiến cho gia đình Nhật Bản chỉ có ít con.
Theo thống kê năm 1997, thu nhập bình quân mỗi tháng của một hộ gia
đình là 595.123 yên tức khoảng 4.400 đôla Mỹ. Nhưng mỗi tháng phải nộp
thuế thu nhập, thuế cư trú và các loại cước phí bảo hiểm như bảo hiểm
thất nghiệp, bảo hiểm y tế, bảo hiểm hưu trí, v,v… tổng cộng chừng
98.150 yên, tức khoảng 16,5% so với thu nhập. Theo luật pháp Nhật Bản,
công dân Nhật Bản bắt buộc phải gia nhập bảo hiểm y tế, 20 tuổi trở lên
thì phải gia nhập bảo hiểm hưu trí, và những nhân viên biên chế của các
công ty phải gia nhập bảo hiểm thất nghiệp. Vì vậy không thể tránh được
những khoản tiền này. Kể từ tháng 4/1997, mức thuế tiêu dùng tăng từ 3%
lên 5% và chế độ giảm thuế đặc biệt kéo dài 3 năm cũng bị hủy bỏ, nên
người dân phải chịu nhiều gánh nặng hơn trước.


Một khoản chi phí lớn khác trong gia đình là chi phí ăn uống. Thống
kê cho thấy mức chi trung bình khoảng 80.000 yên tức khoảng 600 đôla 1
tháng, chiếm 13,4% tổng thu nhập. Món ăn chính của người Nhật là cơm. Ở
Nhật Bản, giá 1kg gạo loại trung bình khoảng 5-600 yên, tức khoảng 4,5
đôla Mỹ, gấp mươi, mười lăm lần giá ở Việt Nam. Cùng với cơm người dân
Nhật ăn các loại thịt, cá, rau, đậu. Nói về thịt người Nhật thích ăn 3
loại thịt là thịt bò, thịt lợn, thịt gà. Ngoài 3 loại thịt này ra họ còn
ăn các loại thịt khác như thịt cừu, ngựa, lợn rừng v,v… nhưng số lượng
tiêu thụ không đáng kể. Giá 1 cân thịt bò khoảng 7.000 yên tức khoảng 52
đôla, thịt lợn khoảng hơn 16 đôla, thịt gà khoảng 8 đôla. Cá thì người
Nhật thích ăn các loại cá biển hơn cá nước ngọt. Người Nhật thường ăn
trứng gà, không ăn trứng vịt. Giá trứng gà Nhật Bản khá rẻ, 1 quả khoảng
13 yên tức khoảng 0,1 đôla. Đối với các loại rau và hoa quả thì 1 cân
bắp cải, củ cải giá 170 yên, tức 1,3 đôla. 1 cân táo 500 yên tức 3,7
đôla, 1 cân nho khoảng 1.400 yên tức 10,4 đôla. Nói chung, thực phẩm
Nhật Bản rất đắt, không chỉ so với mức giá Việt Nam mà cả nhiều nước
khác trên thế giới.
Đắt đỏ nhất ở Nhật Bản phải kể đến giá nhà ở. Tuy giá đất ở Nhật đã
giảm nhiều kể từ khi nền kinh tế thổi phồng sụp đổ, theo những thống kê
đầu năm 98, giá đất ở Tokyo và Osaka vẫn đắt nhất trên thế giới. Nếu
muốn mua nhà ở thủ đô Tokyo với mức chi phí gấp 5 lần tổng thu nhập 1
năm, tức khoảng 260.000 đôla, thì phải tìm ở những nơi cách xa trung tâm
Tokyo khoảng 60 km, và nơi đó đương nhiên là ngoại thành. Muốn tìm nhà
trong nội thành Tokyo thì có lẽ phải chuẩn bị 700.000 đôla trở lên.
Trong bối cảnh như vậy, 60% hộ gia đình sống ở nhà mua và 40% còn lại
sống ở nhà thuê. 35% hộ gia đình sống ở nhà tập thể, chung cư. Nếu chỉ
tính vùng Tokyo thì hơn 50% hộ sống ở nhà tập thể. Khi mua nhà, người ta
áp dụng chế độ trả góp dài kỳ 20-30 năm, với mức trả góp mỗi tháng
khoảng 750 đôla. Có một số công ty bất động sản cho phép áp dụng trả góp
100 năm.
Ở Nhật Bản, hầu hết mọi người mua nhà trả góp. Thu nhập trong tương
lai phải ổn định thì mọi người mới sẵn sàng mua nhà theo hình thức này.
Nhưng hiện nay kinh tế Nhật Bản đang trì trệ nên sức mua nhà cũng giảm
đi.
Tình hình kinh tế định trệ những năm 1997-98 khiến cho người dân Nhật
Bản rất lo lắng về cuộc sống. Theo thăm dò năm ngoái của Văn phòng Thủ
tướng, vấn đề nhiều người lo lắng nhất là sức khỏe của bản thân, thứ 2
là cuộc sống sau khi về hưu, thứ 3 là sức khỏe của gia đình, thứ 4 là
thu nhập từ nay trở đi, tiếp đến là học hành, tìm việc, hôn nhân của con
cái.
Ở Nhật Bản, trường cấp 1 và cấp 2 là giáo dục bắt buộc nên nếu con đi
học các trường công thì không cần nộp học phí. Nhưng để cho con đi học
mẫu giáo, trường cấp 3, đại học và các trường chuyên môn thì phải nộp
học phí. Theo bộ giáo dục, kể từ khi con 4 tuổi bắt đầu đi mẫu giáo đến
khi 18 tuổi tốt nghiệp cấp 3, tổng cộng các chi phí cho con đi học, bao
gồm học phí nộp cho nhà trường, tiền mua văn phòng phẩm, tiền ăn trưa ở
trường v,v… vào khoảng 38.000 đôla nếu học trường công, còn học trường
tư thì chừng 69.000 đôla. Đây là chỉ tính chi phí cho 1 con.
Nói chung người ngoài nhìn vào Nhật Bản đều cho rằng cuộc sống ở Nhật
Bản thật sung sướng vì lương bổng cao, phúc lợi tốt. Mà quả thực, với
số tiền lương lĩnh trong nước, nếu tiêu ở nước ngoài là những nơi có vật
giá rẻ hơn nhiều thì rõ ràng dễ mang lại ấn tượng người Nhật chi mạnh
tay. Bản thân người Nhật, đến 91% cho rằng họ thuộc tầng lớp trung lưu.
Tuy nhiên, từ những số liệu kể trên, nếu lấy tổng thu nhập của mỗi hộ
gia đình trừ đi các khoản thuế, bảo hiểm, chi phí ăn uống, đi lại, giáo
dục cho con cái, v.v… thì thấy cũng chẳng còn lại bao nhiêu.
Nhật Bản là một trong những nước mà người dân có thu nhập cao trên
thế giới. Nhưng với mức chi phí sinh hoạt đắt đỏ ở Nhật, có lẽ chỉ nên
dùng từ “đủ” chứ không thể dùng từ “dư thừa” để nói đến cuộc sống của
người Nhật. Có chăng chỉ là một bộ phận trong xã hội mà thôi.
Ở Nhật Bản, công việc tốt có nghĩa là tiền lương cao và đảm bảo một
tương lai ổn định. Và để dễ dàng có một công việc tốt như mong muốn thì
phải có tấm bằng đại học danh giá. Có lẽ vì vậy nên các gia đình chỉ có
ít con để có khả năng đầu tư. Nhưng cạnh tranh gay gắt về giáo dục không
chỉ là gánh nặng của các bậc phụ huynh mà còn là gánh nặng của bản thân
những đứa trẻ. Đối với những em 10 tuổi, thời giờ dành cho học tập
trung bình trong 1 ngày là khoảng 6 tiếng đồng hồ.
Học sinh Nhật Bản học rất nhiều. Ở Nhật Bản, giờ học của các trường
cấp 1, 2, 3 bắt đầu từ khoảng 8 giờ 30 phút. 1 tiết kéo dài 45-50 phút,
học hết 4 tiết thì nghỉ trưa khoảng 1 tiếng rồi lại học thêm 2 tiết nữa.
Học xong vẫn chưa về được mà phải tự dọn dẹp phòng học sạch sẽ, sau đó
phải tham gia vào các hoạt động thể thao, văn hóa, gọi là “kurabu” tức
“câu lạc bộ.” Từ lớp 4 trở lên, các học sinh tự chọn những môn mà mình
quan tâm, và tham gia câu lạc bộ dành cho môn đó. Ở trường có nhiều câu
lạc bộ như bóng chày, bóng đá, bóng rổ, bóng bàn, kiếm đạo, nhu đạo, trà
đạo, họa, nhạc, v,v… Sau khi tan học, các học sinh về nhà ăn cơm. Cũng
như Việt Nam, ở Nhật Bản, “kinh doanh giáo dục” được triển khai tích cực
và có rất nhiều trường luyện thi “Juku”. Nhiều học sinh sau giờ học ở
trường chính quy, về nhà ăn cơm xong lại đến trường “Juku” để học thêm.
Theo điều tra năm 1996 của bộ giáo dục, thậm chí trong các học sinh cấp 1
cũng có gần 40% học sinh đi học trường luyện thi. Đối với học sinh cấp 2
thì tỷ lệ này tăng lên đến 70%.
Học quá nhiều như vậy nên trẻ em Nhật Bản ít có thời gian vui chơi.
Theo điều tra năm ngoái, mỗi ngày, thời gian dành cho các hoạt động giải
trí của học sinh trường cấp 2 trung bình chỉ là 54 phút. Kết quả điều
tra năm 1996 cho thấy, trong thời gian rỗi, học sinh nam thích nhất là
trò chơi điện tử. Phương tiện giải trí này được xếp thứ nhất đối với học
sinh cấp 1-2 và thứ 2 trong học sinh cấp 3. Cách giải trí được học sinh
nam ưa thích thứ 2 là nghe nhạc. Học sinh nữ thì thích nhất là nghe
nhạc, thứ 2 là chơi trò chơi điện tử. Trong học sinh cấp 3, cả nam, nữ
đều thích hát karaoke. Karaoke không được xếp trong 10 trò chơi giải trí
ưa thích nhất của học sinh cấp 1-2 nhưng đối với học sinh cấp 3 thì
được xếp thứ 3 với nam giới, thứ 2 với nữ giới.
Ở trường, các em sinh hoạt câu lạc bộ và trong đó có các môn thể thao
nên khi nghỉ ngơi thì ít chơi thể thao. Học sinh cấp 2 chơi thể thao
chỉ 51 phút và học sinh cấp 3 thì chỉ chơi 34 phút trong tuần. Theo điều
tra này, đối với học sinh 10 tuổi, thứ tự các môn thể thao được ưa
thích là bowling, bơi, bóng chày, bóng đá, bóng rổ. Những người lứa tuổi
20 thích chơi các môn bowling, trượt tuyết, bóng chày, câu cá, bơi.
Những người 30 tuổi trở lên thì chơi golf nhiều nhất. Ở Nhật Bản, golf
là môn thể thao chiếm vị trí hơi đặc biệt. Khi người ta chiêu đãi đối
tác kinh doanh thì họ mời đối tác đó đi đánh golf.
Còn cuộc sống của người lớn như thế nào? Đa số người lớn đương nhiên
phải đi làm để kiếm sống. Sự khác biệt lớn với tình hình lao động Việt
Nam là tỷ lệ nhân viên làm việc trong các cơ sở nhà nước và các chính
quyền địa phương. Ở Nhật Bản, số lượng viên chức cả các cơ quan nhà nước
và chính quyền địa phương là 4.430.000 người, chiếm 7% trong tổng số
người lao động là 64.142.000. 93% còn lại đi làm các công ty và cơ quan
thuộc khu vực tư nhân. Xét về loại việc làm, 30% người lao động làm việc
liên quan đến sản xuất mặt hàng công nghiệp, xây dựng như nhân viên nhà
máy, kỹ sư, công nhân xây dựng v,v… Kế tiếp là những người làm việc tại
văn phòng, chiếm 18,8%, người bán hàng chiếm 14,8%, những người làm
việc nghiên cứu – phát triển chiếm 12%. Những người làm nông nghiệp, ngư
nghiệp chỉ chiếm 5,9%.
Số người làm việc ở nhà máy, số kỹ sư và công nhân ngành xây dựng
nhiều như vậy, chính là ví dụ rõ nhất về 1 nước công nghiệp tiên tiến.
Trong 30 năm qua, giới này lúc nào cũng chiếm tỷ lệ cao nhất trong tổng
số người lao động, luôn luôn hơn 30%. Trong khi đó, số người làm nghề
nông, ngư nghiệp giảm đi một cách nhanh chóng. 30 năm trước họ chiếm gần
25% nhưng hiện nay chỉ chiếm 5,9%, mà đa số là người già. Đây cũng là
vấn đề nghiêm trọng. Ngược lại, những người làm nghề nghiên cứu-phát
triển, nhân viên văn phòng, làm việc dịch vụ đã và đang tăng lên.
Một điểm khác biệt của công nhân viên Nhật Bản so với công tư chức ở
Việt Nam là thời gian đi làm – vừa mất thời gian, vừa rất mệt mỏi. Thời
gian đi làm và về nhà trong một ngày của tất cả người lao động bình quân
là 49 phút. Nhưng ở các thành phố lớn như Tokyo thì thời giờ đi lại
thực tế cao gấp đôi chỉ số trung bình nói trên. Điều này khiến người
cha, người chồng đi làm ở ngoài khó có nhiều dịp tiếp xúc với gia đình.
Vào những ngày trong tuần, trừ thời gian ngủ, thời gian người cha, người
chồng tiếp xúc với gia đình chỉ khoảng 4 tiếng đồng hồ.
Từ trước đến nay, người Nhật Bản nghĩ rằng để đưa kinh tế đất nước
phát triển, người dân phải chịu khó, làm việc cần cù. Nay Nhật Bản đã
đạt mục tiêu “trở thành một nước phát triển kinh tế” nên cách suy nghĩ
của người dân cũng dần dần thay đổi. 56% người nghĩ rằng, về mặt vật
chất họ có đủ thứ rồi nên từ nay trở đi sẽ coi trọng đến việc làm cho
cuộc sống tinh thần phong phú hơn. 54,6% người nghĩ rằng, dù không thỏa
mãn được về kinh tế thì họ cũng dành ưu tiên hơn cho một cuộc sống dễ
chịu, thoải mái.
Gần đây, người Nhật Bản đã bắt đầu nghĩ tới việc làm cho cuộc sống
tinh thần phong phú hơn. Nhưng khi người ta có quan tâm đến điều đó thì
kinh tế Nhật Bản trên đường suy thoái. Hiện nay, các công ty đang mạnh
mẽ tiến hành cải tổ. Số vụ phá sản của công ty cũng tăng lên. Sự ổn định
của thị trường lao động dựa trên chế độ thâm niên và tuyển dụng suốt
đời đang bị đe dọa. Có nhiều người đang đứng trước nguy cơ thất nghiệp.
Trong khi đó, số người già tăng với tốc độ khá nhanh. Có thể nói, sau
thế chiến 2, thời kỳ khó khăn thứ 2 của Nhật Bản đã bắt đầu.
Có nhiều vấn đề cần phải giải quyết. Một số nhà bình luận Nhật Bản và
nước ngoài nói rằng cơ cấu giáo dục, lao động, tài chính, hành chính và
chính trị phải xem xét lại. Hiện nay, bản thân nước Nhật cũng cố gắng
tìm con đường đi trong tương lai và bắt đầu các cuộc cải cách, ví như
cuộc cải cách mang tên “Big Bang”.
Người ta cho rằng, trong tình hình hiện nay, người dân phải phát huy
bản chất dân tộc và truyền thống để đối phó với những thay đổi nhằm giữ
gìn hành phúc và những thành công đã đạt được./.